สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตทา สุวณฺณหํโส อหเมว อโหสินฺติฯ

ปลาสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

วณฺณาโรหวคฺโค ทุติโยฯ

3. อฑฺฒวคฺโค

[371] 1. ทีฆีติโกสลชาตกวณฺณนา

เอวํภูตสฺส เต ราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสมฺพเก ภณฺฑนการเก อารพฺภ กเถสิฯ เตสญฺหิ เชตวนํ อาคนฺตฺวา ขมาปนกาเล สตฺถา เต อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห มยฺหํ โอรสา มุขโต ชาตา ปุตฺตา นาม, ปุตฺเตหิ จ ปิตรา ทินฺนํ โอวาทํ ภินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, ตุมฺเห ปน มม โอวาทํ น กริตฺถ, โปราณกปณฺฑิตา อตฺตโน มาตาปิตโร ฆาเตตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ฐิตโจเรปิ อรญฺเญ หตฺถปถํ อาคเต มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํ น ภินฺทิสฺสามาติ น มารยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อิมสฺมิํ ปน ชาตเก ทฺเวปิ วตฺถูนิฯ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ โส ปน ทีฆาวุกุมาโร อรญฺเญ อตฺตโน องฺเก นิปนฺนํ พาราณสิราชานํ จูฬาย คเหตฺวา ‘‘อิทานิ มยฺหํ มาตาปิตุฆาตกํ โจรํ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อสิํ อุกฺขิปนฺโต ตสฺมิํ ขเณ มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํ สริตฺวา ‘‘ชีวิตํ จชนฺโตปิ เตสํ โอวาทํ น ภินฺทิสฺสามิ, เกวลํ อิมํ ตชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[110]

‘‘เอวํภูตสฺส เต ราช, อาคตสฺส วเส มม;

อตฺถิ นุ โกจิ ปริยาโย, โย ตํ ทุกฺขา ปโมจเย’’ติฯ

ตตฺถ วเส มมาติ มม วสํ อาคตสฺสฯ ปริยาโยติ การณํฯ

ตโต ราชา ทุติยํ คาถมาห –

[111]

‘‘เอวํภูตสฺส เม ตาต, อาคตสฺส วเส ตว;

นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย, โย มํ ทุกฺขา ปโมจเย’’ติฯ

ตตฺถ โนติ นิปาตมตฺถํ, นตฺถิ โกจิ ปริยาโย, โย มํ เอตสฺมา ทุกฺขา ปโมจเยติ อตฺโถฯ

ตโต โพธิสตฺโต อวเสสคาถา อภาสิ –

[112]

‘‘นาญฺญํ สุจริตํ ราช, นาญฺญํ ราช สุภาสิตํ;

ตายเต มรณกาเล, เอวเมวิตรํ ธนํฯ

[113]

‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติฯ

[114]

‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติฯ

[115]

‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;

อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน’’นฺติฯ

ตตฺถ นาญฺญํ สุจริตนฺติ นาญฺญํ สุจริตา, อยเมว วา ปาโฐ, ฐเปตฺวา สุจริตํ อญฺญํ น ปสฺสามีติ อตฺโถฯ อิธ ‘‘สุจริต’’นฺติปิ ‘‘สุภาสิต’’นฺติปิ มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํเยว สนฺธายาหฯ เอวเมวาติ นิรตฺถกเมวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อญฺญตฺร โอวาทานุสิฏฺฐิสงฺขาตา สุจริตสุภาสิตา มรณกาเล ตายิตุํ รกฺขิตุํ สมตฺโถ นาม อญฺโญ นตฺถิ, ยํ เอตํ อิตรํ ธนํ, ตํ เอวเมว นิรตฺถกเมว โหติ, ตฺวญฺหิ อิทานิ มยฺหํ โกฏิสตสหสฺสมตฺตมฺปิ ธนํ ททนฺโต ชีวิตํ น ลเภยฺยาสิ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘ธนโต สุจริตสุภาสิตเมว อุตฺตริตร’’นฺติฯ

เสสคาถาสุปิ อยํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, เย ปุริสา ‘‘อยํ มํ อกฺโกสิ, อยํ มํ ปหริ, อยํ มํ อชินิ, อยํ มม สนฺตกํ อหาสี’’ติ เอวํ เวรํ อุปนยฺหนฺติ พนฺธิตฺวา วิย หทเย ฐเปนฺติ, เตสํ เวรํ น อุปสมฺมติฯ เย จ ปเนตํ น อุปนยฺหนฺติ หทเย น ฐเปนฺติ, เตสํ วูปสมฺมติฯ เวรานิ หิ น กทาจิ เวเรน สมฺมนฺติ, อเวเรเนว ปน สมฺมนฺติฯ เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ เอโส โปราณโก ธมฺโม จิรกาลปฺปวตฺโต สภาโวติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อหํ, มหาราช, ตยิ น ทุพฺภามิ, ตฺวํ ปน มํ มาเรหี’’ติ ตสฺส หตฺเถ อสิํ ฐเปสิฯ ราชาปิ ‘‘นาหํ ตยิ ทุพฺภามี’’ติ สปถํ กตฺวา เตน สทฺธิํ นครํ คนฺตฺวา ตํ อมจฺจานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยํ, ภเณ, โกสลรญฺโญ ปุตฺโต ทีฆาวุกุมาโร นาม, อิมินา มยฺหํ ชีวิตํ ทินฺนํ, น ลพฺภา อิมํ กิญฺจิ กาตุ’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา ปิตุ สนฺตเก รชฺเช ปติฏฺฐาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย อุโภปิ สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, ทีฆาวุกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทีฆีติโกสลชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[372] 2. มิคโปตกชาตกวณฺณนา

อคารา ปจฺจุเปตสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหลฺลกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิเรกํ ทารกํ ปพฺพาเชสิฯ สามเณโร ตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิตฺวา อปรภาเค อผาสุเกน กาลมกาสิฯ ตสฺส กาลกิริยาย มหลฺลโก โสกาภิภูโต มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวนฺโต วิจริฯ ภิกฺขู สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺตา ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม มหลฺลโก สามเณรสฺส กาลกิริยาย ปริเทวนฺโต วิจรติ, มรณสฺสติภาวนาย ปริพาหิโร เอโส ภวิสฺสตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอตสฺมิํ มเต ปริเทวนฺโต วิจรี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เอโก กาสิรฏฺฐวาสี พฺราหฺมโณ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ผลาผเลหิ ยาเปสิฯ โส เอกทิวสํ อรญฺเญ เอกํ มตมาติกํ มิคโปตกํ ทิสฺวา อสฺสมํ อาเนตฺวา โคจรํ ทตฺวา โปเสสิฯ มิคโปตโก วฑฺฒนฺโต อภิรูโป อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺโตฯ ตาปโส ตํ อตฺตโน ปุตฺตกํ กตฺวา ปริหรติฯ เอกทิวสํ มิคโปตโก พหุํ ติณํ ขาทิตฺวา อชีรเกน กาลมกาสิฯ ตาปโส ‘‘ปุตฺโต เม มโต’’ติ ปริเทวนฺโต วิจรติฯ ตทา สกฺโก เทวราชา โลกํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ตาปสํ ทิสฺวา ‘‘สํเวเชสฺสามิ น’’นฺติ อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโต ปฐมํ คาถมาห –

[116]

‘‘อคารา ปจฺจุเปตสฺส, อนคารสฺส เต สโต;

สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ตาปโส ทุติยํ คาถมาห –

[117]

‘‘สํวาเสน หเว สกฺก, มนุสฺสสฺส มิคสฺส วา;

หทเย ชายเต เปมํ, น ตํ สกฺกา อโสจิตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ น ตํ สกฺกาติ ตํ มนุสฺสํ วา ติรจฺฉานํ วา น สกฺกา อโสจิตุํ, โสจามิเยวาหนฺติฯ

ตโต สกฺโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[118]

‘‘มตํ มริสฺสํ โรทนฺติ, เย รุทนฺติ ลปนฺติ จ;

ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิ, โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโตฯ

[119]

‘‘โรทิเตน หเว พฺรหฺเม, มโต เปโต สมุฏฺฐเห;

สพฺเพ สงฺคมฺม โรทาม, อญฺญมญฺญสฺส ญาตเก’’ติฯ

ตตฺถ มริสฺสนฺติ โย อิทานิ มริสฺสติ, ตํฯ ลปนฺติ จาติ วิลปนฺติ จฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย โลเก มตญฺจ มริสฺสนฺตญฺจ โรทนฺติ, เต รุทนฺติ เจว วิลปนฺติ จ, เตสํ อสฺสุปจฺฉิชฺชนทิวโส นาม นตฺถิฯ กิํการณา? สทาปิ มตานญฺจ มริสฺสนฺตานญฺจ อตฺถิตายฯ ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิฯ

กิํการณา ? โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโตติ, พุทฺธาทโย ปน ปณฺฑิตา โรทิตํ ‘‘โมฆ’’นฺติ วทนฺติฯ มโต เปโตติ โย เอส มโต เปโตติ วุจฺจติ, ยทิ โส โรทิเตน สมุฏฺฐเหยฺย, เอวํ สนฺเต กิํ นิกฺกมฺมา อจฺฉาม, สพฺเพว สมาคมฺม อญฺญมญฺญสฺส ญาตเก โรทามฯ ยสฺมา ปน เต โรทิตการณา น อุฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา โรทิตสฺส โมฆภาวํ สาเธติฯ

เอวํ สกฺกสฺส กเถนฺตสฺส ตาปโส ‘‘นิรตฺถกํ โรทิต’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สกฺกสฺส ถุติํ กโรนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[120]

‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํฯ

[121]

‘‘อพฺพหิ วต เม สลฺลํ, ยมาสิ หทยสฺสิตํ;

โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิฯ

[122]

‘‘โสหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, วีตโสโก อนาวิโล;

น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน วาสวา’’ติฯ

ตตฺถ ยมาสีติ ยํ เม อาสิฯ หทยสฺสิตนฺติ หทเย นิสฺสิตํฯ อปานุทีติ นีหริฯ สกฺโก ตาปสสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิธํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ตาปโส มหลฺลโก อโหสิ, มิโค สามเณโร, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิคโปตกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[373] 3. มูสิกชาตกวณฺณนา

กุหิํ คตา กตฺถ คตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา ถุสชาตเก (ชา. 1.4.149 อาทโย) วิตฺถาริตเมวฯ

อิธาปิ สตฺถา ตเถว ราชานํ สกิํ ปุตฺเตน สทฺธิํ กีฬมานํ สกิํ ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ตํ นิสฺสาย รญฺโญ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘มหาราช, โปราณกราชาโน อาสงฺกิตพฺพํ อาสงฺกิตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ‘อมฺหากํ ธูมกาเล รชฺชํ กาเรตู’ติ เอกมนฺเต อกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ทิสาปาโมกฺขาจริโย อโหสิฯ ตสฺส สนฺติเก พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต ยวกุมาโร นาม สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อนุโยคํ ทตฺวา คนฺตุกาโม ตํ อาปุจฺฉิฯ อาจริโย ‘‘ปุตฺตํ นิสฺสาย ตสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ องฺควิชฺชาวเสน ญตฺวา ‘‘เอตมสฺส หริสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรตุํ อารภิฯ ตทา ปนสฺส เอโก อสฺโส อโหสิ, ตสฺส ปาเท วโณ อุฏฺฐหิ, ตํ วณานุรกฺขณตฺถํ เคเหเยว กริํสุฯ ตสฺสาวิทูเร เอโก อุทปาโน อตฺถิฯ อเถกา มูสิกา เคหา นิกฺขมิตฺวา อสฺสสฺส ปาเท วณํ ขาทติ, อสฺโส วาเรตุํ น สกฺโกติฯ โส เอกทิวสํ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต มูสิกํ ขาทิตุํ อาคตํ ปาเทน ปหริตฺวา มาเรตฺวา อุทปาเน ปาเตสิฯ อสฺสโคปกา มูสิกํ อปสฺสนฺตา ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ มูสิกา อาคนฺตฺวา วณํ ขาทติ, อิทานิ น ปญฺญายติ, กหํ นุ โข คตา’’ติ วทิํสุฯ

โพธิสตฺโต ตํ การณํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ‘‘อญฺเญ อชานนฺตา ‘กหํ มูสิกา คตา’ติ วทนฺติ, มูสิกาย ปน มาเรตฺวา อุทปาเน ขิตฺตภาวํ อหเมว ชานามี’’ติ อิทเมว การณํ อุปมํ กตฺวา ปฐมํ คาถํ พนฺธิตฺวา ราชกุมารสฺส อทาสิฯ โส อปรํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต ตเมว อสฺสํ ปรุฬฺหวณํ นิกฺขมิตฺวา เอกํ ยววตฺถุํ คนฺตฺวา ‘‘ยวํ ขาทิสฺสามี’’ติ วติจฺฉิทฺเทน มุขํ ปเวเสนฺตํ ทิสฺวา ตเมว การณํ อุปมํ กตฺวา ทุติยํ คาถํ พนฺธิตฺวา ตสฺส อทาสิฯ ตติยคาถํ ปน อตฺตโน ปญฺญาพเลเนว พนฺธิตฺวา ตมฺปิ ตสฺส ทตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ รชฺเช ปติฏฺฐาย สายํ นฺหานโปกฺขรณิํ คจฺฉนฺโต ยาว ธุรโสปานา ปฐมํ คาถํ สชฺฌายนฺโต คจฺเฉยฺยาสิ, ตว นิวสนปาสาทํ ปวิสนฺโต ยาว โสปานปาทมูลา ทุติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต คจฺเฉยฺยาสิ, ตโต ยาว โสปานมตฺถกา ตติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต คจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา เปเสสิฯ

โส กุมาโร คนฺตฺวา อุปราชา หุตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺเสโก ปุตฺโต ชายิฯ โส โสฬสวสฺสกาเล รชฺชโลเภน ‘‘ปิตรํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปฏฺฐาเก อาห ‘‘มยฺหํ ปิตา ตรุโณ, อหํ เอตสฺส ธูมกาลํ โอโลเกนฺโต มหลฺลโก ภวิสฺสามิ ชราชิณฺโณ, ตาทิเส กาเล ลทฺเธนปิ รชฺเชน โก อตฺโถ’’ติฯ เต อาหํสุ ‘‘เทว, น สกฺกา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา โจรตฺตํ กาตุํ, ตว ปิตรํ เกนจิ อุปาเยน มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหา’’ติ ฯ โส ‘‘สาธู’’ติ อนฺโตนิเวสเน รญฺโญ สายํ นฺหานโปกฺขรณีสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘เอตฺถ นํ มาเรสฺสามี’’ติ ขคฺคํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา สายํ มูสิกํ นาม ทาสิํ ‘‘คนฺตฺวา โปกฺขรณีปิฏฺฐิํ โสเธตฺวา เอหิ, นฺหายิสฺสามี’’ติ เปเสสิฯ สา คนฺตฺวา โปกฺขรณีปิฏฺฐิํ โสเธนฺตี กุมารํ ปสฺสิฯ กุมาโร อตฺตโน กมฺมสฺส ปากฏภาวภเยน ตํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา โปกฺขรณิยํ ปาเตสิฯ ราชา นฺหายิตุํ อคมาสิ ฯ เสสชโน ‘‘อชฺชาปิ มูสิกา ทาสี น ปุนาคจฺฉติ, กุหิํ คตา กตฺถ คตา’’ติ อาหฯ ราชา –

[123]

‘‘กุหิํ คตา กตฺถ คตา, อิติ ลาลปฺปตี ชโน;

อหเมเวโก ชานามิ, อุทปาเน มูสิกา หตา’’ติฯ –

ปฐมํ คาถํ ภณนฺโต โปกฺขรณีตีรํ อคมาสิฯ

ตตฺถ กุหิํ คตา กตฺถ คตาติ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อิติ ลาลปฺปตีติ เอวํ วิปฺปลปติฯ อิติ อยํ คาถา ‘‘อชานนฺโต ชโน มูสิกา ทาสี กุหิํ คตาติ วิปฺปลปติ, ราชกุมาเรน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา มูสิกาย โปกฺขรณิยํ ปาติตภาวํ อหเมว เอโก ชานามี’’ติ รญฺโญ อชานนฺตสฺเสว อิมมตฺถํ ทีเปติฯ

กุมาโร ‘‘มยา กตกมฺมํ มยฺหํ ปิตรา ญาต’’นฺติ ภีโต ปลายิตฺวา ตมตฺถํ อุปฏฺฐากานํ อาโรเจสิฯ เต สตฺตฏฺฐทิวสจฺจเยน ปุน ตํ อาหํสุ ‘‘เทว, สเจ ราชา ชาเนยฺย, น ตุณฺหี ภเวยฺย, ตกฺกคาเหน ปน เตน ตํ วุตฺตํ ภวิสฺสติ, มาเรหิ น’’นฺติฯ โส ปุเนกทิวสํ ขคฺคหตฺโถ โสปานปาทมูเล ฐตฺวา รญฺโญ อาคมนกาเล อิโต จิโต จ ปหรโณกาสํ โอโลเกสิฯ ราชา –

[124]

‘‘ยญฺเจตํ อิติ จีติ จ, คทฺรโภว นิวตฺตสิ;

อุทปาเน มูสิกํ หนฺตฺวา, ยวํ ภกฺเขตุมิจฺฉสี’’ติฯ –

ทุติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต อคมาสิฯ อยมฺปิ คาถา ‘‘ยสฺมา ตฺวํ อิติ จีติ จ อิโต จิโต จ ปหรโณกาสํ โอโลเกนฺโต คทฺรโภว นิวตฺตสิ, ตสฺมา ตํ ชานามิ ‘ปุริมทิวเส โปกฺขรณิยํ มูสิกํ ทาสิํ หนฺตฺวา อชฺช มํ ยวราชานํ ภกฺเขตุํ มาเรตุํ อิจฺฉสี’’’ติ รญฺโญ อชานนฺตสฺเสว อิมมตฺถํ ทีเปติฯ

กุมาโร ‘‘ทิฏฺโฐมฺหิ ปิตรา’’ติ อุตฺรสฺโต ปลายิฯ โส ปุน อฑฺฒมาสมตฺตํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘ราชานํ ทพฺพิยา ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ เอกํ ทีฆทณฺฑกํ ทพฺพิปหรณํ คเหตฺวา โอลุมฺพิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา –

[125]

‘‘ทหโร จาสิ ทุมฺเมธ, ปฐมุปฺปตฺติโก สุสุ;

ทีฆญฺเจตํ สมาสชฺช, น เต ทสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ –

ตติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต โสปานปาทมตฺถกํ อภิรุหิฯ

ตตฺถ ปฐมุปฺปตฺติโกติ ปฐมวเยน อุปฺปตฺติโต อุเปโต, ปฐมวเย ฐิโตติ อตฺโถฯ สุสูติ ตรุโณฯ ทีฆนฺติ ทีฆทณฺฑกํ ทพฺพิปหรณํฯ สมาสชฺชาติ คเหตฺวา, โอลุมฺพิตฺวา ฐิโตสีติ อตฺโถฯ อยมฺปิ คาถา ‘‘ทุมฺเมธ, อตฺตโน วยํ ปริภุญฺชิตุํ น ลภิสฺสสิ, น เต ทานิ นิลฺลชฺชสฺส ชีวิตํ ทสฺสามิ, มาเรตฺวา ขณฺฑาขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา สูเลเยว อาวุณาเปสฺสามี’’ติ รญฺโญ อชานนฺตสฺเสว กุมารํ สนฺตชฺชยมานา อิมมตฺถํ ทีเปติฯ

โส ตํ ทิวสํ ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ชีวิตํ เม เทหิ, เทวา’’ติ รญฺโญ ปาทมูเล นิปชฺชิฯ ราชา ตํ ตชฺเชตฺวา สงฺขลิกาหิ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร กาเรตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา อลงฺกตราชาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ อิมํ มยฺหํ อนฺตรายํ ทิสฺวา อิมา ติสฺโส คาถา อภาสี’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุทานํ อุทาเนนฺโต เสสคาถา อภาสิ –

[126]

‘‘นานฺตลิกฺขภวเนน, นางฺคปุตฺตปิเนน วา;

ปุตฺเตน หิ ปตฺถยิโต, สิโลเกหิ ปโมจิโตฯ

[127]

‘‘สพฺพํ สุตมธีเยถ, หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิมํ;

สพฺพสฺส อตฺถํ ชาเนยฺย, น จ สพฺพํ ปโยชเย;

โหติ ตาทิสโก กาโล, ยตฺถ อตฺถาวหํ สุต’’นฺติฯ

ตตฺถ นานฺตลิกฺขภวเนนาติ อนฺตลิกฺขภวนํ วุจฺจติ ทิพฺพวิมานํ, อหํ อชฺช อนฺตลิกฺขภวนมฺปิ น อารุฬฺโห, ตสฺมา อนฺตลิกฺขภวเนนาปิ อชฺช มรณโต น ปโมจิโตมฺหิฯ นางฺคปุตฺตปิเนน วาติ องฺคสริกฺขเกน วา ปุตฺตปิเนนปิ น ปโมจิโตฯ ปุตฺเตน หิ ปตฺถยิโตติ อหํ ปน อตฺตโน ปุตฺเตเนว อชฺช มาเรตุํ ปตฺถิโตฯ สิโลเกหิ ปโมจิโตติ โสหํ อาจริเยน พนฺธิตฺวา ทินฺนาหิ คาถาหิ ปโมจิโตฯ

สุตนฺติ ปริยตฺติํฯ อธีเยถาติ คณฺเหยฺย สิกฺเขยฺยฯ หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิมนฺติ หีนํ วา โหตุ อุตฺตมํ วา มชฺฌิมํ วา, สพฺพํ อธียิตพฺพเมวาติ ทีเปติฯ น จ สพฺพํ ปโยชเยติ หีนํ มนฺตํ วา สิปฺปํ วา มชฺฌิมํ วา น ปโยชเย, อุตฺตมเมว ปโยชเยยฺยาติ อตฺโถฯ ยตฺถ อตฺถาวหํ สุตนฺติ ยสฺมิํ กาเล มโหสธปณฺฑิตสฺส กุมฺภการกมฺมกรณํ วิย ยํกิญฺจิ สิกฺขิตสิปฺปํ อตฺถาวหํ โหติ, ตาทิโสปิ กาโล โหติเยวาติ อตฺโถฯ อปรภาเค รญฺโญ อจฺจเยน กุมาโร รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มูสิกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[374] 4. จูฬธนุคฺคหชาตกวณฺณนา

สพฺพํ ภณฺฑนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ เตน ภิกฺขุนา ‘‘ปุราณทุติยิกา มํ, ภนฺเต, อุกฺกณฺฐาเปตี’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘เอสา ภิกฺขุ, อิตฺถี น อิทาเนว ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ เต เอตํ นิสฺสาย อสินา สีสํ ฉินฺน’’นฺติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เอโก พาราณสิวาสี พฺราหฺมณมาณโว ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ธนุกมฺเม นิปฺผตฺติํ ปตฺโต จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต นาม อโหสิฯ อถสฺส อาจริโย ‘‘อยํ มยา สทิสํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหี’’ติ อตฺตโน ธีตรํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา ‘‘พาราณสิํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อนฺตรามคฺเค เอโก วารโณ เอกํ ปเทสํ สุญฺญมกาสิ, ตํ ฐานํ อภิรุหิตุํ น โกจิ อุสฺสหิฯ จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต มนุสฺสานํ วาเรนฺตานญฺเญว ภริยํ คเหตฺวา อฏวิมุขํ อภิรุหิฯ อถสฺส อฏวิมชฺเฌ วารโณ อุฏฺฐหิ, โส ตํ กุมฺเภ สเรน วิชฺฌิฯ สโร วินิวิชฺฌิตฺวา ปจฺฉาภาเคน นิกฺขมิฯ วารโณ ตตฺเถว ปติ, ธนุคฺคหปณฺฑิโต ตํ ฐานํ เขมํ กตฺวา ปุรโต อญฺญํ อฏวิํ ปาปุณิฯ ตตฺถาปิ ปญฺญาส โจรา มคฺคํ หนนฺติฯ ตมฺปิ โส มนุสฺเสหิ วาริยมาโน อภิรุยฺห เตสํ โจรานํ มิเค วธิตฺวา มคฺคสมีเป มํสํ ปจิตฺวา ขาทนฺตานํ ฐิตฏฺฐานํ ปาปุณิฯ

ตทา ตํ โจรา อลงฺกตปฏิยตฺตาย ภริยาย สทฺธิํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหิสฺสาม น’’นฺติ อุสฺสาหํ กริํสุฯ โจรเชฏฺฐโก ปุริสลกฺขณกุสโล, โส ตํ โอโลเกตฺวาว ‘‘อุตฺตมปุริโส อย’’นฺติ ญตฺวา เอกสฺสปิ อุฏฺฐหิตุํ นาทาสิฯ ธนุคฺคหปณฺฑิโต ‘‘คจฺฉ ‘อมฺหากมฺปิ เอกํ มํสสูลํ เทถา’ติ วตฺวา มํสํ อาหรา’’ติ เตสํ สนฺติกํ ภริยํ เปเสสิฯ สา คนฺตฺวา ‘‘เอกํ กิร มํสสูลํ เทถา’’ติ อาหฯ โจรเชฏฺฐโก ‘‘อนคฺโฆ ปุริโส’’ติ มํสสูลํ ทาเปสิฯ โจรา ‘‘อมฺเหหิ กิร ปกฺกํ ขาทิต’’นฺติ อปกฺกมํสสูลํ อทํสุฯ ธนุคฺคโห อตฺตานํ สมฺภาเวตฺวา ‘‘มยฺหํ อปกฺกมํสสูลํ ททนฺตี’’ติ โจรานํ กุชฺฌิฯ โจรา ‘‘กิํ อยเมเวโก ปุริโส, มยํ อิตฺถิโย’’ติ กุชฺฌิตฺวา อุฏฺฐหิํสุฯ ธนุคฺคโห เอกูนปญฺญาส ชเน เอกูนปญฺญาสกณฺเฑหิ วิชฺฌิตฺวา ปาเตสิฯ โจรเชฏฺฐกํ วิชฺฌิตุํ กณฺฑํ นาโหสิฯ ตสฺส กิร กณฺฑนาฬิยํ สมปณฺณาสเยว กณฺฑานิฯ เตสุ เอเกน วารณํ วิชฺฌิ, เอกูนปญฺญาสกณฺเฑหิ โจเร วิชฺฌิตฺวา โจรเชฏฺฐกํ ปาเตตฺวา ตสฺส อุเร นิสินฺโน ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ภริยาย หตฺถโต อสิํ อาหราเปสิฯ

สา ตงฺขณญฺเญว โจรเชฏฺฐเก โลภํ กตฺวา โจรสฺส หตฺเถ ถรุํ, สามิกสฺส หตฺเถ ธารํ ฐเปสิฯ โจโร ถรุทณฺฑํ ปรามสิตฺวา อสิํ นีหริตฺวา ธนุคฺคหสฺส สีสํ ฉินฺทิฯ

โส ตํ ฆาเตตฺวา อิตฺถิํ อาทาย คจฺฉนฺโต ชาติโคตฺตํ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส ธีตามฺหี’’ติ อาหฯ ‘‘กถํ ตฺวํ อิมินา ลทฺธา’’ติฯ มยฺหํ ปิตา ‘‘อยํ มยา สทิสํ กตฺวา สิปฺปํ สิกฺขี’’ติ ตุสฺสิตฺวา อิมสฺส มํ อทาสิ, สาหํ ตยิ สิเนหํ กตฺวา อตฺตโน กุลทตฺติยํ สามิกํ มาราเปสินฺติฯ โจรเชฏฺฐโก ‘‘กุลทตฺติยํ ตาเวสา สามิกํ มาเรสิ, อญฺญํ ปเนกํ ทิสฺวา มมฺปิ เอวเมวํ กริสฺสติ, อิมํ ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ กุนฺนทิํ อุตฺตานตลํ ตงฺขโณทกปูรํ ทิสฺวา ‘‘ภทฺเท, อิมิสฺสํ นทิยํ สุสุมารา กกฺขฬา, กิํ กโรมา’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, สพฺพํ อาภรณภณฺฑํ มม อุตฺตราสงฺเคน ภณฺฑิกํ กตฺวา ปรตีรํ เนตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา มํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สพฺพํ อาภรณภณฺฑํ อาทาย นทิํ โอตริตฺวา ตรนฺโต วิย ปรตีรํ ปตฺวา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปายาสิฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, กิํ มํ ฉฑฺเฑตฺวา วิย คจฺฉสิ, กสฺมา เอวํ กโรสิ, เอหิ มมฺปิ อาทาย คจฺฉา’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[128]

‘‘สพฺพํ ภณฺฑํ สมาทาย, ปารํ ติณฺโณสิ พฺราหฺมณ;

ปจฺจาคจฺฉ ลหุํ ขิปฺปํ, มมฺปิ ตาเรหิ ทานิโต’’ติฯ

ตตฺถ ลหุํ ขิปฺปนฺติ ลหุํ ปจฺจาคจฺฉ, ขิปฺปํ มมฺปิ ตาเรหิ ทานิ อิโตติ อตฺโถฯ

โจโร ตํ สุตฺวา ปรตีเร ฐิโตเยว ทุติยํ คาถมาห –

[129]

‘‘อสนฺถุตํ มํ จิรสนฺถุเตน, นิมีนิ โภตี อธุวํ ธุเวน;

มยาปิ โภตี นิมิเนยฺย อญฺญํ, อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺส’’นฺติฯ

สา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว –

โจโร ปน ‘‘อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺสํ, ติฏฺฐ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา วิรวนฺติยาว อาภรณภณฺฑิกํ อาทาย ปลาโตฯ

ตโต สา พาลา อตฺริจฺฉตาย เอวรูปํ พฺยสนํ ปตฺตา อนาถา หุตฺวา อวิทูเร เอกํ เอฬคลาคุมฺพํ อุปคนฺตฺวา โรทมานา นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก เทวราชา โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ อตฺริจฺฉตาหตํ สามิกา จ ชารา จ ปริหีนํ โรทมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ นิคฺคณฺหิตฺวา ลชฺชาเปตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ มาตลิญฺจ ปญฺจสิขญฺจ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา นทีตีเร ฐตฺวา ‘‘มาตลิ, ตฺวํ มจฺโฉ ภว, ปญฺจสิข ตฺวํ สกุโณ ภว, อหํ ปน สิงฺคาโล หุตฺวา มุเขน มํสปิณฺฑํ คเหตฺวา เอติสฺสา สมฺมุขฏฺฐานํ คมิสฺสามิ, ตฺวํ มยิ ตตฺถ คเต อุทกโต อุลฺลงฺฆิตฺวา มม ปุรโต ปต, อถาหํ มุเขน คหิตมํสปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา มจฺฉํ คเหตุํ ปกฺขนฺทิสฺสามิ, ตสฺมิํ ขเณ ตฺวํ, ปญฺจสิข, ตํ มํสปิณฺฑํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปต, ตฺวํ มาตลิ, อุทเก ปตา’’ติ อาณาเปสิฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ, มาตลิ, มจฺโฉ อโหสิ, ปญฺจสิโข สกุโณ อโหสิฯ สกฺโก สิงฺคาโล หุตฺวา มํสปิณฺฑํ มุเขนาทาย ตสฺสา สมฺมุขฏฺฐานํ อคมาสิฯ มจฺโฉ อุทกา อุปฺปติตฺวา สิงฺคาลสฺส ปุรโต ปติฯ โส มุเขน คหิตมํสปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา มจฺฉสฺสตฺถาย ปกฺขนฺทิฯ มจฺโฉ อุปฺปติตฺวา อุทเก ปติ, สกุโณ มํสปิณฺฑํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, สิงฺคาโล อุโภปิ อลภิตฺวา เอฬคลาคุมฺพํ โอโลเกนฺโต ทุมฺมุโข นิสีทิฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อตฺริจฺฉตาหโต เนว มํสํ, น มจฺฉํ ลภี’’ติ กุฏํ ภินฺทนฺตี วิย มหาหสิตํ หสิฯ ตํ สุตฺวา สิงฺคาโล ตติยํ คาถมาห –

[130]

‘‘กายํ เอฬคลาคุมฺเพ, กโรติ อหุหาสิยํ;

นยีธ นจฺจคีตํ วา, ตาฬํ วา สุสมาหิตํ;

อนมฺหิกาเล สุโสณิ, กินฺนุ ชคฺฆสิ โสภเน’’ติฯ

ตตฺถ กายนฺติ กา อยํฯ เอฬคลาคุมฺเพติ กมฺโพชิคุมฺเพฯ อหุหาสิยนฺติ ทนฺตวิทํสกํ มหาหสิตํ วุจฺจติ, ตํ กา เอสา เอตสฺมิํ คุมฺเพ กโรตีติ ปุจฺฉติฯ นยีธ นจฺจคีตํ วาติ อิมสฺมิํ ฐาเน กสฺสจิ นจฺจนฺตสฺส นจฺจํ วา คายนฺตสฺส คีตํ วา หตฺเถ สุสมาหิเต กตฺวา วาเทนฺตสฺส สุสมาหิตํ หตฺถตาฬํ วา นตฺถิ, กํ ทิสฺวา ตฺวํ หเสยฺยาสีติ ทีเปติฯ อนมฺหิกาเลติ โรทนกาเลฯ สุโสณีติ สุนฺทรโสณิฯ

กิํ นุ ชคฺฆสีติ เกน การเณน ตฺวํ โรทิตุํ ยุตฺตกาเล อโรทมานาว มหาหสิตํ หสสิฯ โสภเนติ ตํ ปสํสนฺโต อาลปติฯ

ตํ สุตฺวา สา จตุตฺถํ คาถมาห –

[131]

‘‘สิงฺคาล พาล ทุมฺเมธ, อปฺปปญฺโญสิ ชมฺพุก;

ชีโน มจฺฉญฺจ เปสิญฺจ, กปโณ วิย ฌายสี’’ติฯ

ตตฺถ ชีโนติ ชานิปฺปตฺโต หุตฺวาฯ เปสินฺติ มํสเปสิํฯ กปโณ วิย ฌายสีติ สหสฺสภณฺฑิกํ ปราชิโต กปโณ วิย ฌายสิ โสจสิ จินฺเตสิฯ

ตโต สิงฺคาโล ปญฺจมํ คาถมาห –

[132]

‘‘สุทสฺสํ วชฺชมญฺเญสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ;

ชีนา ปติญฺจ ชารญฺจ, มญฺเญ ตฺวญฺเญว ฌายสี’’ติฯ

ตตฺถ ตฺวญฺเญว ฌายสีติ ปาปธมฺเม ทุสฺสีเล อหํ ตาว มม โคจรํ น ลภิสฺสามิ, ตฺวํ ปน อตฺริจฺฉตาย หตา ตํมุหุตฺตทิฏฺฐเก โจเร ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตญฺจ ชารํ กุลทตฺติยญฺจ ปติํ ชีนา, มํ อุปาทาย สตคุเณน สหสฺสคุเณน กปณตรา หุตฺวา ฌายสิ โรทสิ ปริเทวสีติ ลชฺชาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปนฺโต มหาสตฺโต เอวมาหฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาห –

[133]

‘‘เอวเมตํ มิคราช, ยถา ภาสสิ ชมฺพุก;

สา นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, ภตฺตุ เหสฺสํ วสานุคา’’ติฯ

ตตฺถ นูนาติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ สา อหํ อิโต คนฺตฺวา ปุน อญฺญํ ภตฺตารํ ลภิตฺวา เอกํเสเนว ตสฺส ภตฺตุ วสานุคา วสวตฺตินี ภวิสฺสามีติฯ

อถสฺสา อนาจาราย ทุสฺสีลาย วจนํ สุตฺวา สกฺโก เทวราชา โอสานคาถมาห –

[134]

‘‘โย หเร มตฺติกํ ถาลํ, กํสถาลมฺปิ โส หเร;

กตํเยว ตยา ปาปํ, ปุนเปวํ กริสฺสสี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อนาจาเร กิํ กเถสิ, โย มตฺติกํ ถาลํ หรติ, สุวณฺณถาลรชตถาลาทิปฺปเภทํ กํสถาลมฺปิ โส หรเตว, อิทญฺจ ตยา ปาปํ กตเมว, น สกฺกา ตว สทฺธาตุํ, สา ตฺวํ ปุนปิ เอวํ กริสฺสสิเยวาติฯ เอวํ โส ตํ ลชฺชาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา ธนุคฺคโห อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, สา อิตฺถี ปุราณทุติยิกา, สกฺโก เทวราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

จูฬธนุคฺคหชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[375] 5. กโปตชาตกวณฺณนา

อิทานิ โขมฺหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โลลวตฺถุ อเนกโส วิตฺถาริตเมวฯ ตํ ปน สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ, โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลโลสิ, โลลตาย ปน ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิโน มหานเส นีฬปจฺฉิยํ วสติฯ อเถโก กาโก มจฺฉมํสลุทฺโธ เตน สทฺธิํ เมตฺติํ กตฺวา ตตฺเถว วสิฯ โส เอกทิวสํ พหุํ มจฺฉมํสํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ ขาทิสฺสามี’’ติ นิตฺถุนนฺโต นีฬปจฺฉิยํเยว นิปชฺชิตฺวา ปาราวเตน ‘‘เอหิ, สมฺม, โคจราย คมิสฺสามา’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘อชีรเกน นิปนฺโนมฺหิ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ตสฺมิํ คเต ‘‘คโต เม ปจฺจามิตฺตกณฺฏโก, อิทานิ ยถารุจิ มจฺฉมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[135]

‘‘อิทานิ โขมฺหิ สุขิโต อโรโค, นิกฺกณฺฏโก นิปฺปติโต กโปโต;

กาหามิ ทานี หทยสฺส ตุฏฺฐิํ, ตถา หิ มํ มํสสากํ พเลตี’’ติฯ

ตตฺถ นิปฺปติโตติ นิคฺคโตฯ กโปโตติ ปาราวโตฯ กาหามิ ทานีติ กริสฺสามิ ทานิฯ ตถา หิ มํ มํสสากํ พเลตีติ ตถา หิ มํสญฺจ อวเสสํ สากญฺจ มยฺหํ พลํ กโรติ, อุฏฺเฐหิ ขาทาติ วทมานํ วิย อุสฺสาหํ มมํ กโรตีติ อตฺโถฯ

โส ภตฺตการเก มจฺฉมํสํ ปจิตฺวา มหานสา นิกฺขมฺม สรีรโต เสทํ ปวาเหนฺเต ปจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา รสกโรฏิยํ นิลียิตฺวา ‘‘กิริ กิรี’’ติ สทฺทมกาสิฯ ภตฺตการโก เวเคนาคนฺตฺวา กากํ คเหตฺวา สพฺพปตฺตานิ ลุญฺชิตฺวา อลฺลสิงฺคีเวรญฺจ สิทฺธตฺถเก จ ปิสิตฺวา ลสุณํ ปูติตกฺเกน มทฺทิตฺวา สกลสรีรํ มกฺเขตฺวา เอกํ กฐลํ ฆํสิตฺวา วิชฺฌิตฺวา สุตฺตเกน ตสฺส คีวายํ พนฺธิตฺวา นีฬปจฺฉิยํเยว ตํ ปกฺขิปิตฺวา อคมาสิฯ ปาราวโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘กา เอสา พลากา มม สหายสฺส ปจฺฉิยํ นิปนฺนา, จณฺโฑ หิ โส อาคนฺตฺวา ฆาเตยฺยาปิ น’’นฺติ ปริหาสํ กโรนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[136]

‘‘กายํ พลากา สิขินี, โจรี ลงฺฆิปิตามหา;

โอรํ พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา’’ติฯ

สา เหฏฺฐา (ชา. อฏฺฐ. 2.3.70) วุตฺตตฺถาเยวฯ

ตํ สุตฺวา กาโก ตติยํ คาถมาห –

[137]

‘‘อลญฺหิ เต ชคฺฆิตาเย, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ;

วิลูนํ สูทปุตฺเตน, ปิฏฺฐมณฺเฑน มกฺขิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อลนฺติ ปฏิเสธตฺเถ นิปาโตฯ ชคฺฆิตาเยติ หสิตุํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทานิ มํ เอทิสํ เอวํ ทุกฺขปฺปตฺตํ ทิสฺวา ตว อลํ หสิตุํ, มา เอทิเส กาเล ปริหาสเกฬิํ กโรหีติฯ

โส ปริหาสเกฬิํ กโรนฺโตว ปุน จตุตฺถํ คาถมาห –

[138]

‘‘สุนฺหาโต สุวิลิตฺโตสิ, อนฺนปาเนน ตปฺปิโต;

กณฺเฐ จ เต เวฬุริโย, อคมา นุ กชงฺคล’’นฺติฯ

ตตฺถ กณฺเฐ จ เต เวฬุริโยติ อยํ เต เวฬุริยมณิปิ กณฺเฐ ปิฬนฺโธ, ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ เอตํ น ทสฺเสสีติ กปาลํ สนฺธาเยวมาหฯ กชงฺคลนฺติ อิธ พาราณสีเยว ‘‘กชงฺคลา’’ติ อธิปฺเปตาฯ อิโต นิกฺขมิตฺวา กจฺจิ อนฺโตนครํ คโตสีติ ปุจฺฉติฯ

ตโต กาโก ปญฺจมํ คาถมาห –

[139]

‘‘มา เต มิตฺโต อมิตฺโต วา, อคมาสิ กชงฺคลํ;

ปิญฺฉานิ ตตฺถ ลายิตฺวา, กณฺเฐ พนฺธนฺติ วฏฺฏน’’นฺติฯ

ตตฺถ ปิญฺฉานีติ ปตฺตานิฯ ตตฺถ ลายิตฺวาติ ตสฺมิํ พาราณสินคเร ลุญฺจิตฺวาฯ วฏฺฏนนฺติ กฐลิกํฯ

ตํ สุตฺวา ปาราวโต โอสานคาถมาห –

[140]

‘‘ปุนปาปชฺชสี สมฺม, สีลญฺหิ ตว ตาทิสํ;

น หิ มานุสกา โภคา, สุภุญฺชา โหนฺติ ปกฺขินา’’ติฯ

ตตฺถ ปุนปาปชฺชสีติ ปุนปิ เอวรูปํ อาปชฺชิสฺสสิฯ เอวรูปญฺหิ เต สีลนฺติฯ

อิติ นํ โส โอวทิตฺวา ตตฺถ อวสิตฺวา ปกฺเข ปสาเรตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ กาโกปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, กโปโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

กโปตชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

อฑฺฒวคฺโค ตติโยฯ

ชาตกุทฺทานํ –

มณิกุณฺฑล สุชาตา, เวนสาขญฺจ โอรคํ;

ฆฏํ โกรณฺฑิ ลฏุกิ, ธมฺมปาลํ มิคํ ตถาฯ

สุโยนนฺที วณฺณาโรห, สีลํ หิรี ขชฺโชปนํ;

อหิ คุมฺพิย สาฬิยํ, ตจสารํ มิตฺตวินฺทํฯ

ปลาสญฺเจว ทีฆิติ, มิคโปตก มูสิกํ;

ธนุคฺคโห กโปตญฺจ, ชาตกา ปญฺจวีสติฯ

ปญฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ฉกฺกนิปาโต

1. อวาริยวคฺโค

[376] 1. อวาริยชาตกวณฺณนา